Aby zrozumieć czym jest zachowek trzeba wiedzieć, że w polskim porządku prawnym, spadkodawca co do zasady może dowolnie rozporządzić całym swoim majątkiem, pomijając przy tym najbliższą rodzinę. Zachowek ma za zadanie chronić osoby najbliższe dla spadkodawcy, zapewniając im - często nawet wbrew woli spadkodawcy – prawo do części spadku.
Prawo do zachowku może powstać w wielu sytuacjach. W praktyce najczęściej mamy z nim jednak do czynienia wówczas, gdy spadkodawca do całości spadku powołał tylko jedną osobę pomijając część spadkobierców ustawowych, bądź też wówczas, gdy jeszcze za życia przekazał cały swój majątek (bądź znaczną jego część) w formie darowizn.
Komu przysługuje zachowek?
Osobami uprawnionymi do otrzymania zachowku są zstępni i małżonek spadkodawcy, a w niektórych sytuacjach (gdy spadkodawca nie pozostawił zstępnych) także jego rodzice. Zachowek nie przysługuje natomiast rodzeństwu zmarłego oraz osobom, które zostały skutecznie wydziedziczone w testamencie.
Od kogo można domagać się zachowku?
Osobami zobowiązanymi do zapłaty zachowku są osoby, które niejako nadmiarowo uzyskały korzyści majątkowe od spadkodawcy. Osoby takie możemy podzielić na trzy kategorie.
Do kategorii pierwszej zaliczymy spadkobierców, albowiem to do nich należy w pierwszej kolejności skierować roszczenie o zapłatę zachowku. Odpowiadają oni za zapłatę zachowku proporcjonalnie do swojego udziału w spadku.
Jeśli okaże się, że spadkobiercy nie są w stanie zapłacić zachowku (np. gdy otrzymany spadek jest niższy niż wartość zachowku) roszczenia o jego zapłatę należy skierować do zapisobiorców windykacyjnych. Jest to druga kategoria osób zobowiązanych do zapłaty zachowku. Zapisobiorcy windykacyjni, to osoby, które choć formalnie nie są spadkobiercami, otrzymały na podstawie testamentu własność określonych składników majątkowych wchodzących w skład spadku – najczęściej nieruchomości.
Trzecią kategorią osób zobowiązanych do zapłaty zachowku są osoby, które od spadkodawcy otrzymały darowizny. Wówczas warunkiem jest aby darowizna była zaliczona do spadku. Należy pamiętać, że do spadku nie dolicza się drobnych darowizn zwyczajowo przyjętych oraz darowizn dokonanych przed więcej niż 10 laty od otwarcia spadku, za wyjątkiem sytuacji, gdy darowizny były dokonywane na rzecz późniejszych spadkobierców lub osób uprawnionych do zachowku (wówczas data dokonania darowizny nie ma znaczenia). Pamiętać należy również, że w przypadku osób, które otrzymały darowiznę, odpowiedzialność za zachowek ogranicza się tylko do wysokości przysporzenia wynikającego z darowizny.
Jak obliczana jest wysokość zachowku?
W obowiązującym stanie prawnym zachowek powinien wynosić równowartość ½ udziału spadkowego, który przypadałby danej osobie przy dziedziczeniu ustawowym. W sytuacji gdy uprawnionym do zachowku jest małoletni bądź osoba trwale niezdolna do pracy zachowek wynosi 2/3 wartości udziału spadkowego. Określając wartość udziału spadkowego uwzględniamy nie tylko majątek jaki spadkodawca pozostawił w chwili śmierci, ale także majątek którym nieodpłatnie rozporządził jeszcze za życia.
Adwokat w sprawie o zachowek
Choć z pozoru może wydawać się, że sprawy o zachowek nie należą do skomplikowanych, trudno o bardziej mylne stwierdzenie. Prawidłowe określenie wysokości ewentualnego zachowku nie jest bowiem łatwe, zwłaszcza że uzależnione jest od wielu czynników w tym: kręgu spadkobierców ustawowych, wiedzy na temat osób wydziedziczonych, dokonanych zapisach windykacyjnych, darowiznach dokonanych przez spadkodawcę za życia itd. Adwokat prowadzący sprawę o zachowek z pewnością pozwoli w prawidłowy sposób ustalić wskazane powyżej kwestie, a w konsekwencji stwierdzić czy roszczenie o zachowek faktycznie jest uzasadnione. Pomoc prawnika w sprawie o zachowek znacznie ogranicza więc niepewność prawną i ryzyko związane z przyszłym rozstrzygnięciem.
Adwokat w postępowaniu o zachowek może okazać się tym bardziej przydatny, że w sprawach tego rodzaju Sąd nie orzeka z urzędu, albowiem proces ma charakter kontradyktoryjny. Oznacza to, że to strony postępowania mają obowiązek przedłożyć dowody potwierdzające zasadność ich stanowiska. Obowiązkiem powoda jest więc wykazanie, że zachowek się należy oraz w jakiej wysokości. Obowiązkiem pozwanego jest zaś przywołanie okoliczności wskazujących, że powód nie ma praw do zachowku bądź też został on już zapłacony. Jakiekolwiek zaniedbania w tym zakresie, mogą być finalnie bardzo kosztowne.
Zachowek – najczęstsze pytania
W sprawach o stwierdzenie nabycia spadku czy dział spadku, Sąd nie rozstrzyga kwestii związanych z zapłatą zachowku. Tym samym osoba uprawniona do otrzymania zachowku musi sama zainicjować stosowne postępowanie o ile zobowiązany do zapłaty zachowku nie chce zrobić tego dobrowolnie.
W obowiązującym stanie prawnym roszczenie o zachowek przedawnia się z upływem 5 lat od ogłoszenia testamentu. Jeśli zaś spadkodawca nie pozostawił żadnego ważnego testamentu, zachowek przedawnia się z upływem 5 lat od otwarcia spadku, czyli śmierci spadkodawcy.
Inicjując sprawę o zachowek należy uiścić opłatę od pozwu. W sprawach w których wartość sporu nie przekracza 20.000 zł opłata od pozwu jest stała i uzależniona od kwoty dochodzonego roszczenia. W sprawach przekraczających 20.000 zł opłata jest proporcjonalna od wysokości kwoty, której się domagamy. Nico upraszczając należy spodziewać się, że opłata od pozwy będzie wynosiło około 5% kwoty, które się domagamy. W sprawie o zachowek należy również liczyć się z wydatkami na biegłych sądowych, w szczególności rzeczoznawców, którzy będą niezbędny jeśli sporna będzie wartość przedmiotów wchodzących w skład spadku. (np. nieruchomości, pojazdy itp.) Koszt takich opinii nie jest stały ale z reguły wynosi około 2.000-4.000 zł za jedną opinię. Wynagrodzenie adwokata jest każdorazowo ustalane indywidulanie z Klientem w zależności od skomplikowania sprawy.
Nie jest możliwe precyzyjne określnie jak długo trwać będzie postępowanie w sprawie o zachowek, albowiem jest to uzależnione od wielu czynników. Jedynie orientacyjnie wskazać można, że w okręgu sądu w Olsztynie i Ostródzie, gdzie jako adwokat występuje najczęściej, sprawy tego typu nie przekraczają z reguły okresu 2 lat.
